टीकापुर, साउन ६
कैलालीको टीकापुरस्थित सुदूरपश्चिम विश्वविद्यालयको कृषि विज्ञान संकाय, स्कुल अफ एग्रिकल्चरले तराईमै रैथाने बाली कागुनो र चिनो फलाएको छ । स्नातक तहमा कृषि विषय अध्ययन गरिरहेका विद्यार्थीहरुलाई रैथाने बालीको प्रयोगात्मक अभ्यास गराउँदै बाली संरक्षणमा मद्दत पुर्याउन स्कुलले पहाडी जिल्लामा पाइने कागुनो र चिनो जस्ता रैथाने बाली तराईमै फलाएको हो । 

स्कुलले त्यहाँ अध्ययनरत विद्यार्थीहरुलाई रैथाने बालीका रुपमा रहेका चिनो, कागुनो, लट्टे, कोदो, जुनेलो लगायतका रैथाने बालीहरुको अध्ययन र अनुसन्धान का लागि प्लट तयार गरेर ती बालीहरु फलाएको छ । ती प्लटहरुमा विद्यार्थीले वर्षभरि विभिन्न रैथाने बालीहरु लगाउँदै आएका छन् । 

बाजुरा, गोरखा, नुवाकोट लगायतका पहाडी जिल्लाबाट रैथाने बालीहरुको बिउ ल्याएर स्कुल परिसरमा रहेको जग्गामा प्लट निर्माण गरी रैथाने बालीहरुको संरक्षण थालनी गरेको हो । विश्वविद्यालय कृषि विज्ञान संकायका डीन डाक्टर विष्णुविलाश अधिकारी जलवायु उत्थानशील कृषिका लागि विद्यार्थीको संलग्नतामा रैथाने बाली संरक्षण गर्न तराईको माटो सुहाउँदो रैथाने बालीको विकास गर्न अध्ययन, अनुसन्धान शुरु गरिएको बताउँछन् । 

‘पहाडी जिल्लामा समेत लोपोन्मुख अवस्थामा रहेका रैथाने बालीलाई संरक्षण गर्नका लागि विद्यार्थीहरुलाई यसबारे ज्ञान दिने, अभ्यास गराउने गरी प्लट निर्माण गरेर अनुसन्धानहरु गरिरहेका छौं’ डीन डाक्टर अधिकारीले भने ‘जलवायु परिवर्तनका असरलाई मध्यनजर गर्दै तराई क्षेत्रमा कागुनो, चिनो, कोदो, लट्टे, जुनेलो जस्ता बालीको खेतीबारे विद्यार्थीकै सहभागितामा फलाइएको छ ।’

डाक्टर अधिकारीले अध्ययनले ती प्लटहरुमा उत्पादित रैथाने बालीमा पहाडकै जस्तो दाना नलागे पनि खेती हुन सक्ने सम्भावना देखिएको बताए । ‘यहाँ सिचाइँको सुविधा राम्रो छ, तापक्रम सुहाउँदो बाली विकास गरेर हाम्रा विद्यार्थीको सहभागितामा रैथाने बालीको खेतीलाई किसानसम्म पुर्याउने उद्देश्यले संरक्षण थालनी गरेका हौ’ डाक्टर अधिकारीले भने ‘रैथाने बालीको नयाँ बिउ विकास गरेर समुदायमै यसको खेती विस्तार गर्न सकिन्छ ।’

‘अहिले टीकापुरमा कागुनो, कोदो, चिनो, जुनेलो मकै, लट्टेको बिउ ल्याएर हामीले डेमो गरिरहेका छौं, अनुसन्धान पनि गरिरहेका छौं’ उनले भने ‘यहाँ राम्रो उत्पादन देखिएको छ, ती बालीहरुमा थप अनुसन्धान गरेर ठूलो क्षेत्रफलमा किसानको खेतबारीसम्म पुर्याउन विश्वविद्यालयले दक्ष कृषि प्राविधिक तयार गर्र्ने लक्ष्य लिएको छ ।’

स्वास्थ्यबद्र्धक मानिएका रैथाने बाली फलाएर गरिएको अध्ययन अनुसन्धान विद्यार्थीलाई रैथाने बालीको प्रयोगात्मक ज्ञान प्राप्त हुने डाक्टर अधिकारीको विश्वास छ । 

‘अहिले टीकापुरमा कागुनो, कोदो, चिनो, जुनेलो मकै, लट्टेको बिउ ल्याएर हामीले डेमो गरिरहेका छौं, अनुसन्धान पनि गरिरहेका छौं’ उनले भने ‘यहाँ राम्रो उत्पादन देखिएको छ, ती बालीहरुमा थप अनुसन्धान गरेर ठूलो क्षेत्रफलमा किसानको खेतबारीसम्म पुर्याउन विश्वविद्यालयले दक्ष कृषि प्राविधिक तयार गर्र्ने लक्ष्य लिएको छ ।’

के हो रैथाने बाली ?
परम्परागत रुपमा सदियौंदेखि कृषकहरुले आफ्नो दैनिक खानामा प्रयोग गर्दै आइरहेका कृषि बालीलाई रैथाने बाली भनिन्छ । प्रायः उच्च खडेरी तथा चिसो ठाउँमा लगाउन सकिने र मलजल थोरै हुँदा समेत उत्पादन लिन सकिने बाली रैथाने बाली हुन् । नेपालका पहाडी जिल्लाहरुमा पाइने चिनो, कागुनो, फापर, उवा, कोदो, लट्टे, सरगम, जुनेलो आदि रैथाने बाली हुन् । 

मुख्यगरी आयातीत विकासे र हाइब्रिड जातका बिउहरुलाई प्राथमिकता दिँदा रैथाने बालीहरु संकटमा पर्दै गइरहेका छन् । रैथाने बालीमा प्रचुर पौष्टिक तत्व उपलब्ध हुने, कम लगानी र सीमान्त जमिनमा गर्न सकिने, स्थान विशेष ठाउँमा हुनेगरी जलवायु अनुकूल बालीका रुपमा पनि लगाउन सकिने भएकाले नेपालका लागि रैथाने बाली महत्वपूर्ण बाली रहेको स्कुल अफ एग्रिकल्चर टीकापुरका प्रमुख सुशील न्याउपाने बताउँछन् । 

‘प्रचुर मात्रामा पौष्टिक तत्व उपलब्ध हुने बाली हो, थोरै लगानीमा, सामान्य जमिनमा लगाउन सकिने हुनाले पनि रैथाने बालीको संरक्षण गर्न जररुी छ’ स्कुल प्रमुख न्याउपानेले भने ‘पछिल्ला वर्षहरुमा नेपालमा रैथाने बालीहरु लोप हुँदै गएका छन् भने ती बालीको खेती, उपयोग र संरक्षणसँग सम्बन्धित आदिवासी ज्ञान समेत लोप हुने अवस्थामा छ, त्यसैले हामीले हाम्रा विद्यार्थीलाई यी ज्ञान दिन, रैथाने बाली संरक्षणमा मद्दत पुगोस् भनेर अध्ययन अनुसन्धान थालेका हौं ।’

उनले जुनेलो, कागुनो, चिनो जस्ता बालीहरुको उत्पादन राम्रो देखिए पनि व्यावसायिक उत्पादनका लागि थप अनुसन्धान, अध्ययन जरुरी रहेको बताए । पहाडी क्षेत्रबाट हुने बसाइँसराईका कारण समेत यस्ता रैथाने बालीहरु लोप हुने अवस्थामा पुगेको बताउँदै स्थानीय दीपक थापाले रैथाने बाली संरक्षणमा स्कुलले गरेको प्रयास सह्रानीय रहेको बताए । ‘पहाडी क्षेत्रमा पाइने कागुनो, चिनो, जुनेलो बाली लगाउने चलन थियो, अहिले बसाइँसराइँका कारण समेत ती बालीहरु लोप हुने अवस्थामा पुगेका हुन्’ थापाले भने ‘हाम्रा रैथाने बाली जोगाउन विद्यार्थीहरुको संलग्नतामा अध्ययन, अनुसन्धान हुनु सह्रानीय छ, यसले रैथाने बाली जोगाउने टेवा पुग्नेछ ।’

‘रैथाने बाली हुन् भन्ने अध्ययन गरेका थियौं, तर देखेको पनि थिएनौं’ राजवंशीले भने ‘प्लट तयार गरेर बिउ छरेर लगायो, दुई पटक मात्रै सिचाइँ गरेर हेर्दा पनि राम्रो बाला लागेको पाएका छौं ।’

स्कुलले चिनो, लट्टे, जुनेलो जस्ता रैथाने बालीको संरक्षणका लागि विभिन्न ६४ वटा प्लट बनाएर अनुसन्धान गरिरहेको छ ।  स्कुलमा आठौं सेमेस्टरमा अध्ययनरत झापाका देवराज राजवंशीले गत चैत्र महिनामा लगाएको कागुनो तीन महिनामै तयार भएको बताए । ‘रैथाने बाली हुन् भन्ने अध्ययन गरेका थियौं, तर देखेको पनि थिएनौं’ राजवंशीले भने ‘प्लट तयार गरेर बिउ छरेर लगायो, दुई पटक मात्रै सिचाइँ गरेर हेर्दा पनि राम्रो बाला लागेको पाएका छौं ।’

स्कुलले रैथाने बाली संरक्षण गर्न विद्यार्थीलाई प्लटमै सिकाउन थालेपछि पहाडी जिल्लाबाट आएका विद्यार्थीहरुले आफ्नो बारीमा जुनेलो, चिनो, कागुनो जस्ता बाली लगाएर अनुसन्धान गरिरहेको बताए । ‘हाम्रा पहाडी जिल्लाबाट यहाँ अध्ययन गर्न आएका कतिपय साथीहरुले पहाडमै गएर चिनो, कागुनो लगाएर अनुसन्धान गरिरहेका छन्, यसले भोलिका दिनमा रैथाने बालीको संरक्षणमा मद्दत पुग्नेछ ।’

स्कुलमा लगाइएको चिनोमा अनुसन्धान गरिरहेका स्कुलका विद्यार्थी विनोद बोहराले फागुनमा लगाएको चिनोले ९० दिनमा उत्पादन दिएको बताए । ‘हिउँदे बाली भित्र्याएपछिको समयमा लगाएर मैले अनुसन्धान गरेको हुँ, ९० दिनमा बाली भित्र्याउन सकिने रहेछ’ बोहराले भने ‘कुन महिना लगाउँदा तराई क्षेत्रमा बढी उत्पादन दिन्छ भनेर अध्ययन गर्न बाँकी छ तर पनि तराईको गर्मीमा समेत चिनो र कागुनो फलेको छ ।’

किन जोगाउने ?
समुद्री सतहबाट झण्डै ६० मिटरदेखि ५ हजार मिटर उचाईसम्मको नेपाली भूभागमा विभिन्न रैथाने बालीहरु पाइन्छन् । सिचाइँको सुविधा नभएका, मलखाद्य समेत नचाहिने सुख्खा, खडेरी हुने जमिनमा समेत रैथानी बालीबाट उत्पादन लिन सकिन्छ । 

‘रैथाने बालीमा सुख्खा, खडेरी, बढी तापक्रम, किराको प्रकोप तथा रोग सहन सक्ने क्षमता बढी हुनाले यी बालीहरु संरक्षण गर्नु आवश्यक छ’ डीन अधिकारीले भने ‘जलवायु परिवर्तनका असर खप्न सक्ने साथै हाम्रो स्वास्थ्यका लागि समेत निकै लाभदायक पौष्टिक तत्व पाइने रैथाने बाली जोगाएर यसको विस्तार र विकासमा जोड दिनुपर्छ ।’

जलवायु परिवर्तनका कारणले सुख्खा, खडेरी, बढी तापक्रम, बढी चिसो जस्ता समस्या बढ्दै गइरहेका छन् । हाइब्रिड, उन्नत, विकासे जातको बालीले जलवायु परिवर्तनका असर खप्न सक्दैनन् । रैथाने बालीमा सुख्खा, खडेरी, बढी तापक्रम, किरा र रोग सहन सक्ने क्षमता बढी हुनाले समेत संरक्षणमा जोड दिनु आवश्यक छ । रैथाने बालीले खाद्य सुरक्षा, पोषण सुरक्षा, स्वास्थ्य सुरक्षा, वातावारणीय र व्यवासायिक क्षेत्रमा टेवासमेत पु¥याउँछ ।